این مقاله توسط نورالدین سلطان‌مراداف پژوهشگر مؤسسه مطالعات آسیایی نوشته شده است.موسسه مطالعات آسیایی در سال ۲۰۱۲ در شهر آلماتی قزاقستان تأسیس گردیده و یک سازمان تحقیقاتی مستقل و خصوصی می‌باشد که طیف وسیعی از موضوعات روابط بین‌الملل، امنیت، اقتصاد و سیاست‌های داخلی حوزه آسیایی با تأکید بر آسیای مرکزی مدنظر آن می‌باشد. رسالت این مؤسسه تولید محصول تحقیقاتی کیفیی در ارتقاء محیط فکری و علمی قزاقستان سهیم باشد.

فتح‌الله گولن مبلغ دینی اهل ترکیه و جنبش «خدمت»  (Xизмет) که منسوب به وی می‌باشد چندی است مطرح گردیده است. اختلاف میان ایشان و رجب طیب اردوغان شرایط را برای ادامه کار وی سخت و در برخی مناطق غیر ممکن کرد، جنبش گولن (ترکی استانبولیGülen hareketi) یک حرکت اجتماعی مذهبی است که توسط فتح‌الله گولن معترض مذهبی ترک ساکن آمریکا هدایت می‌شود و گرچه به صورت رسمی نامی ندارد اما معمولاً از آن به عنوان "خدمت" یاد می‌شود و اعضای آن را جماعت می‌نامند.

عجیب این است در آن زمانی که اردوغان و گولن به دنبال تقویت نقش اسلام در دولت و جامعه بودند به همدستان و همپیمایان نزدیک معروف بودند. ولیکن پس از آن ابتدا مقابله و تنش پنهانی و سپس علنی و مستقیم بین آنان اختلافات نمایان شد در نتیجه منجر به این شد که اردوغان گولن را در ساماندهی کودتای تابستان ۲۰۱۶ مقصر بداند. پس از این اتفاق نیروی اطلاعات ترکیه طرفداران گولن را در ارتش، دستگاه دولتی، سازمان اطلاعات، نظام آموزشی و رسانه های گروهی ترکیه بازداشت کردند. اما گولن منکر هرگونه اتهامات وارد شده بود اما مقامات ترکیه دهها هزار نفر را که به اعتقاد آنان ارتباط مستقیم به سازمان گولن داشتند بازداشت کردند.

ما نمی‌دانیم این اظهارات و ادعاها تا چه اندازه منصفانه و موثق است اما نمی‌توانیم آن تعداد افرادی را که به اعتقاد مقامات کنونی ترکیه می‌توانستند به سازمان گولن ربط داشته باشند نادیده بگیریم. با توجه به اینکه این افراد حضور گسترده و پررنگی در دستگاه دولتی و بخش تجاری ترکیه داشتند، همه چیز حاکی از آن بود که در واقع یک سازمان و سیستم عظیم و به نوعی دولت اندر دولت وجود داشت.

اگر به اظهارات اردوغان رجوع کنیم خواهیم دید که وی با یک توطئه باورنکردی از لحاظ وسعت و گستردگی خود روبرو شده بود که هدف این توطئه تصرف حکومت بود. اگر نخواهیم به اردوغان باور کنیم باز هم می‌بینیم که وجود و حضور گروهی از افراد در دستگاه دولتی که به طرفداری از یک سازمان و رهبر آن طرفداری می‌کنند، بحثی سؤال برانگیز است. حتی اگر این گروه به دنبال شریفترین و خیرخواهانه ترین اهداف باشد.

مدارس ترکی بین کشورهای منطقه و دولت ترکیه:

اخیرا مسأله مدارس (لیسه‌ها) قزاقی-ترکی در دستور کار سیاست داخلی و خارجی دولت و جامعه قزاقستان قرار گرفته است. این مسأله به دلیل خبر تعطیلی احتمالی مؤسسات آموزشی مجددا در سال ۲۰۱۴ مطرح گردید. علت آن بحران سیاسی در ترکیه بود که در آن زمان جنجال بزرگی پیرامون مسأله فساد مالی اعضای دولت ومدیران ارشد بخش تجاری برپا شده بود.

به اعتقاد ریاست ترکیه پرونده فساد مالی در بالاترین رده حکومتی کشور توسط مبلغ بانفوذ اسلامی فتح‌الله گولن رهبر جنبش غیر رسمی «خدمت» تعمدا ساخته شده بود.  در وضعیتی که روابط بین رجب طیب اردوغان و گولن تیره شده بود، پیروان گولت می‌خواستند رهبر ترکیه را وادار نمایند تا استعفاء دهد.

در پی این توطئه دولت اردوغان تمام پیروان گولن را در نهادها و سازمان‌های دولتی و بخصوص نیروی انتظامی پاکسازی کرد زیرا گفته می‌شد مواضع پیروان گولن در نیروی انتظامی کشور ترکیه از سایر حوزه‌ها قوی‌تر بود. همزمان با آن، دولت ترکیه فشار بی‌سابقه‌ای بر شرکت‌ها و سازمان‌های متعلق به پیروان گولن از جمله در حوزه آموزش نیز می‌آورد. مدارس خصوصی وابسته به جنبش «خدمت» تعطیل گردید. در سال ۲۰۱۲ ۱ میلیون و ۲۰۰ هزار نفر از دانش‌آموزان ترکی در این مدارس مشغول به تحصیل بودند، حوزه آموزش یکی از منابع اصلی درآمد تشکل‌های گولنی بوده است[۱].

مقابله سیاسی در ترکیه در یک لحظه به سطح بین‌المللی نیز رسید. اولاً به این دلیل است که گولن سال‌هاست که در آمریکا به سر می‌برد، آنکارا از مقامات آمریکا خواستار استرداد وی کرده بود حتی به قیمت قطع رابطه با واشینگتن!دوماً دولت ترکیه تلاش‌های خود را معطوف به تعطیلی کلیه واحدها و نهادهای مربوط به «خرمت» در خارج از کشور کرده بود. هدف دولت ترکیه قبل از هر حوزه دیگر تعطیل کردن حوزه آموزش بوده است. جالب این بود که آنکارا به فکر از دست دادن اعتبار و وجه نبوده است. براساس اطلاعات مختلف مدارس گولن در بیش از ۱۶۰ کشور جهان فعالیت دارند[۲]. تعطیل شدن این مدارس به معنی تعطیلی یک منبع تامین مالی ساختارهای گولن بوده که باید در مجموع نفوذ و اعتبار وی را تضعیف می‌کرد.

در بهار ۲۰۱۴ کلیه مدارس جنبش «خدمت» به مدیریت شرکت دولتی نفت SOCAR در آمد و عده‌ای از پیروان این جنبش به ترکیه دپورت شده بودند[۳].  اما اطلاعات دیگر حاکی از آن است که این مدارس وابسته به وزارت آموزش آذربایجان شد و دانشگاه منسوب به پیروان فتح‌الله گولن تعطیل و مجددا در سال ۲۰۱۶ با ریاست جدید بازگشایی شد[۴].

موضوع باکو از این لحاظ توجیه‌پذیر است که آذربایجان و ترکیه یکدیگر را شریک و همتای استراتژیک می‌دانند. احتمالاً عامل روابط نزدیک و هم‌پیمان بودن دوکشور نقش اصلی را در برون‌رفت سریع پیروان گولن از این کشور قفقازی ایفا کرده است.

بعد از مدتی اقدامات مشابه در سایر کشورها نیز مشاهده می‌شد اما در این مقاله وضعیت ساختارهای گولنی در منطقه آسیای مرکزی مد نظر می‌باشد. پس از فروپاشی اتحاد شوروی مدارس ترکی در پنج جمهوری آسیای مرکزی تاسیس گردید. اما قبل از تیره شدن روابط بین جنبش خدمت و اردوغان، مدارس گولن در کشورهای ازبکستان و ترکمنستان تعطیل شدند.

مدارس گولن در ازبکستان در سال ۲۰۰۰ تعطیل شدند و مقامات ازبکستان فعالیت این مدارس را ممنوع اعلام کرده بود. علت اصلی تعطیلی مدارس اختلافات بین تاشکند و آنکارا بوده که آنکارا به محمد صالح یک مخالف سیاسی ازبکی پناهندگی داده بود. تمام تلاش‌های تاشکند برای استرداد وی بی‌نتیجه گشته است.

تعطیلی مدارس گولن به عنوان گام متقابل مقامات ازبکی بوده است. شایان ذکر است که در آن زمان مؤسسات و سازمان‌های مربوط به گولن در خود ترکیه هنوز مورد فشار قرار نمی‌گرفتند. در مورد ازبکستان نکته‌ای که نیز تاثیر گذاشت این بود که مدارس ترکی گرایش دینی داشتند. نهایتاً این مدارس به عنوان پیش‌برنده منافع مقامات سیاسی ترکی بوده‌اند.

بدین ترتیب این مسأله یک جهت‌گیری دینی و ایدئولوژیکی مهم داشته است. برای کشور ازبکستان که قبل از بقیه جمهوری‌های منطقه با مسأله اسلام سیاسی مواجه شده بود، گرایش دینی مدارس گولنی در این کشور نگران‌کننده و مسأله‌دار بوده است.

حوادث سال ۱۹۹۱ زمانی که شبه‌نظامیان جنبش «عدالت اسلامی» (اسلام عدالتی) ساختمان شهرداری شهر نمنگان را اشغال کرده و تظاهراتی برپا کرده بودند. در این تظاهران روحانیون شهر نیز مشارکت کردند.. یکی از خواسته‌های این گروه تغییر نام و نوع حکومتی ازبکستان به نام دولت اسلامی بوده است[۵]. بنابراین طبیعی بود که تاشکند کنترل سرسختی بر حوزه دینی داشته است.

اما پیروان گولن در مدارس ترکی ازبکستان از ابتدای تاسیس مشغول تبلیغ و ترویج مسائل دینی در میان دانش‌آموزان بومی بودند. «آنها روش نماز خواندن را به دانش‌آموزان یاد می‌دادند و به دختران جوان توصیه می‌کردند حجاب داشته باشند»[۶]. طبیعی است که این موضع در نظر مقامات کشور به عنوان تهدید تلقی می‌شد که در اولین فرصت ممکن منجر به تعطیل کردن مدارس شده بود.

در کشور ترکمنستان مدارس گولن در سال ۲۰۱۱ تعطیل گردید که البته برای بسیاری از مردم این کشور غیرمنتظره بود. یکی از دلایل تعطیلی این مدارس تلاش‌های حرکت «خدمت» برای پیشبرد پیروان خود در نهادهای دولتی بوده است. این جنبش فارغ التحصیلانی را انتخاب می‌کرد که آمادگی ذهنی و جهت‌گیری لازم را داشتند و به هر طریقی از جمله با رشوه به حساس‌ترین پست‌های دولتی در وزارتخانه‌ها و ادارات ترکمنستان نظیر سازمان مهاجرت، سازمان کنترل بر موارد مخدر، وزارت دفاع، وزارت اطلاعات و وزارت کشور تعیین‌ می‌کردند[۷]. مشخص نیست که این اطلاعات تا چه اندازه صحت دارد اما دولت ترکمنستان نسبت به ورود فعال گولنی‌ها در ساختارهای مختلف حکومتی نگران شدند.

عشق‌آباد به این مسأله پی برد که تاکتیک تربیت کادرهای طرفدار می‌توانست توسط گولنی‌ها نه تنها در خود ترکیه بلکه در سایر کشورهایی که این جنبش حضور دارد استفاده شود. در واقع عشق‌آباد نه تنها تاثیرات و اعمال نفوذ فرهنگی و دینی (مانند مورد ازبکستان در طول چند سال قبل) بلکه نفوذ سیاسی و ایدئولوژیکی مدارس گولن را احساس کرده بود. علاوه بر این وضعیت در آن زمان حزب اسلامی عدالت و توسعه که نیز جزء پیروان گولن محسوب می‌شد، به قدرت رسیده بود. گفته می‌شود که موفقیت این حزب در انتخابات پارلمانی سال ۲۰۰۱ و سپس موفقیت شخص اردوغان به دلیل اتحاد با گولن بوده است. به عبارت دیگر در آن زمان مدارس گولن می‌توانستند به عنوان ابزار پیشبرد سیاست‌های ترکیه در قلمرو شوروی سابق باشند.

بدین ترتیب قبل از آغاز تنش بین حزب عدالت و توسعه اردوغان و حرکت «خدمت» مدارس گولن در سه کشور منطقه قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستا فعالیت داشتند. با بالا گرفتن بحران سیاسی کلیه مدارس گولنی در کانون توجه دیپلماسی ترکی قرار گرفتند که خواست آن تعطیلی تمامی موسسات مربوط به حرکت گولن بوده است.

در سال ۲۰۱۵ مقامات تاجیکستان تصمیم گرفتند مدارس تاجیکی-ترکی را تجدید سازمان داده و مهم‌تر از آن عنوان و مقام «موسس مدارس گولنی» را از شرکت ترکی "شالولا" سلب نمودند[۸] و عملا با این کار گولنی‌ها را از مدیریت این مدارس به کنار کشاندند.

آنکارا انتظار داشت بقیه کشورهای آسیای مرکزی که با آنها پیوندها و اشتراکات تاریخی و سطح بالای روابط اقتصادی دارد واکنش مشابهی داشته باشند. ترکیه جزء ده شریک بزرگ تجاری قزاقستان و یکی از اولویت‌های مهم سیاست خارجی آن کشور می‌باشد. در پاسخ به تقاضای وزارت خارجه ترکیه مبنی بر ضرورت تعطیلی تمامی مدارس گولنی در خارج از کشور، مقام وزارت آموزش و علوم قزاستان گفت که «مدارس قزاقی-ترکی از محل بودجه داخلی این کشور تامین مالی می‌شوند. مسئولین این برنامه‌ها استانداری‌های کشور هستند. این مدارس براساس برنامه‌های آموزشی دولتی قزاقستان فعالیت می‌کنند»[۹].   طبق این اظهارات به رغم وجود نام ترکی در عنوان این مدارس متعلق به قزاقستان بوده و هیچ ارتباطی به گولن ندارند.

دیدگاه‌های دانش‌آموزان و کادر آموزشی این مدارس با موضع مقامات رسمی کشور قزاقستان یکی بود. برای مثال، عبدالرحمان سِل معاون بنیاد KATEV و ناظر و رابط مدارس ترکی در قزاقستان در یکی از مصاحبه‌های خود گفت: «مدارس قزاقی-ترکی وابسته به وزارت آموش و علوم قزاقستان می‌باشند لذا مسأله تعطیلی آن مطرح نیست زیرا مدارس متعلق به قزاقستان هستند[۱۰]".

البته ممکن است بازتاب وسیع و جدی عمومی نیز در تصمیم‌گیری دولت تاثیر گذاشته باشد. به هرحال مردم قزاقستان به شدت مخالف آن بودند. دلیل اصلی حفظ این لیسه ها کیفیت آموزش بوده است. فارغ التحصیلان این مدارس تسلط کامل به زبان انگلیسی و نیز رتبه‌های بالایی در سایر دروس نیز دارند. طبیعی است که مدارس قزاقی-ترکی نزد دانش‌آموزان قزاق اعتبار بالایی دارند. در سال ۲۰۱۶ کنکور ورودی به گونه‌ای بود که ۱۴ نفر برای یک سهمیه (بورس) با یکدیگر رقابت می‌کردند.[۱۱] با توجه به اعتبار و پرستیژ مدارس ترکی، تعطیلی و انحلال این مدارس توسط جامعه یا دولت به نظام آموزشی قزاقستان ضرر وارد می‌کرد.

به علاوه، تلاش اردوغان برای تعطیلی مدارس ترکی در خارج از کشور بیشتر به عنوان مقابله وی با گولن تلقی می‌شد. مقامات قزاقستان در این مدارس هیچ خطر جدی برای امنیت کشور نمی‌بیند. با وجود اینکه بسیاری از کارشناسان داخلی و خارجی حرکت «خدمت» را یک جریان اسلامگرا می‌دانند، دانش‌آموزان و والدین آنان معمولا منکر هرگونه تاثیرات دینی و ایدئولوژیکی از سوی معلمان می‌شوند. اما پس از این اتفاقات نیز موضوع مدارس ترکی در قزاقستان کماکا در دستور کار این کشور قرار داشت. بعضا شایعات مختلفی بودجود ‌آمد و دولت هر بار به دنبال استراتژی اولیه خود ‌رفت. این وضعیت در ژویه ۲۰۱۶ پس از تلاش کودتای نظامی در ترکیه تغییر یافت. اردوغان مسئولیت این کودتا را به عهده گولن و پیروان وی در ارتش ترکی گذاشت.زمانی که نورسلطان نظربایف در ماه مه همان سال به عنوان اولین رئیس جمهور کشور خارجی پس از کودتای ناموفق[۱۲] به ترکیه سفر رسمی کرد ، یکی از موضوعات مذاکره فعالیت موسسات منسوب به گولن بوده است.

پس از این دیدار مدارس قزاقی-ترکی به نام «لیسه های علمی-ابداعی» تغییر نام یافتند. معلمان ترک تبار در هنگام تمدید روادید کاری خود در قزاقستان به مشکل برخوردند. در نتیجه در حال حاضر جمعیت معلمان قزاقی در مدارس بیش از ۹۰ درصد می‌باشد. موضوع مدارس قزاقی-ترکی بسیاری از مسائل را بیرون کشیده که اهمیت فوق‌العاده‌ای برای دولت و جامعه قزاق داشته است. چگونه می‌توان شبکه گسترده مدارس با آموزش باکیفیت و سطح بالای اعتماد در روابط قزاقستان با ترکیه را حفظ نمود؟ ارتباط مدارس ترکی با گولن و جنبش وی تا چه اندازه نزدیک بوده و طبیعت این ارتباطات چگونه است؟ آیا نگرانی‌های عده‌ای از مردم نسبت به حضور مدارس گولنی با توجه به سابقه فعالیت آنها در ازبکستان و ترکمنستان جدی است؟

گولن کیست؟

در قزاقستان اطلاعات محدودی در خصوص فتح‌الله گولن و جنبش وی موجود است. البته جای تعجب ندارد زیرا خود گولن و سازمان وی به دنبال شهرت عمومی نیستند. آنچه اهمیت دارد این است که حتی تحلیلگران و خبرنگاران غربی که معمولا از اوضاع و مسایل روز آگاهی کامل دارند، در توصیف حرکت «خدمت»  صفت‌های «مخفیانه» و «مرموز» و ... را بکار می‌برند. همین امر در خصوص شخص گولن نیز صدق میکند. طبق اطلاعات رسمی، گولن در شمال شرق کشور ترکیه در روستای کروجوک در حوالی شهر ارزروم در تاریخ ۲۷ آوریل ۱۹۴۱ در خانواده امام رامیز گولن به دنیا آمده،این تاریخ در سایت شخصی وی نیز ذکر شده است. اما در سایر منابع تاریخ تولد وی ۱۱ نوامبر ۱۹۳۸ بیان شده ، برخی کارشناسان می‌گویند این تفاوت در تاریخ تولد به این دلیل بود که ارگان‌های دولتی در ابتدا از ثبت گولن صرف نظر کردند و استدلال آنان نام مذهبی وی «فتح الله» بوده است[۱۳].

در آن دوره ،حکومت ترکیه به دنبال سکولارسازی جدی جامعه بود لذا ابراز آزاد دینداری خوشایند نبود. جالب این است که تاریخ دوم ولادت گولن درست فردای وفات آتاترک بنیان‌گذار و نخستین رهبر ترکیه سکولار امروزین بود.

به احتمال زیاد این مسأله تعمدا توسط گولنی‌ها ساخته شده بود که تلاش داشتند به تاریخ تولد حرکت «خدمت» جنبه نمادین ببخشند. براساس منطق آنان گولن باید مظهر ترکیه جدید باشد که در آن ارزش‌های اسلامی جایگاه مهم دارند. عامل برگزیدگی (منتخب بودن) گولن باید باعث ایجاد علاقه و توجه بسیار به سازمان وی و ورود پیروان جدید  می شد.

گولن در یک خانواده فوق العاده مذهبی به دنیا آمد و بزرگ شد. پدر وی امام رامیز مبانی جهانبینی فتح‌الله را ایجاد کرده بود. وی در مدرسه حوزوی درس خواند و با مکاتب مختلف اسلام و سنت تصوف که بخصوص در این منطقه ترکیه رایج بود آشنا شد. افکار جلال الدین رومی شاعر معروف صوفی در دیدگاه‌های مذهبی گولن تاثیر گذاشته است[۱۴]. احتمال می‌رود در دوران تحصیل، گولن با پیروان سعید نورسی (۱۹۶۰-۱۸۷۳)[۱۵] دیدار داشته که دیدگاه‌های آنان در سرنوشت موسس حرکت «خدمت» تاثیر گذاشته بود. گولن کار دینی خود را در بخش غربی و اروپایی ترکیه آغاز نمود. پس از اتمام مدرسه، وی به اخذ مجوز دولتی تبلیغ اکتفا کرد. بر خلاف امامان مبلغ طبق قانون وابسته به هیچ مسجدی نبود لذا گولن مجاز بود در هر جا مشغول بکار شود[۱۶]. وی با استفاده از این حق به شهر ادیرنه منتقل شد.

در سال ۱۹۶۶ گولن سمتی در مدرسه قرآن شهر ازمیر گرفت. در همینجا جنبش «خدمت» را تاسیس کرد. گولن ترویج افکار خود را از این جا اغاز نمود و پیروانی را در میان جوانان پیدا کرد. برگزاری دوره های آموزشی تابستانی و احداث خوابگاه‌های دانشجویی کمک شایانی در جذب پیروان به وی کرده است. پیروان وی در مدارس جدید که عمدتا دانشجویان بودند جماعتی را تشکیل دادند. در این جماعت می‌توانستند به دعا و عبادت بپردازند و در خصوص موضوعات مختلف اجتماعی بحث نمایند[۱۷].گولن ایده‌اصلی جنبش خود را از سعید نورسی گرفت که خود را پیرو و مرید وی می‌دانست. به همین دلیل برخی کارشناسان «خدمت» را یکی از گروه‌هایی می‌دانند که پس از شکست جنبش نورسی بوجود آمده بود. محور مفهومی اصلی مکتب سعید نورسی ضرورت مدرن‌سازی امت اسلامی است. از این لحاظ دیدگاه‌های وی تفاوت بسیار با جریانات مختلف بنیادگرایی اسلامی داشت. از جمله اینکه وی تا حدی از فرآیند جهانی شدن استقبال می‌کرد. نورسی مخالف ارزش‌های سیاسی و اقتصادی غربی نظیر لیبرالیسم، نهادهای دمدکراسی، اقتصاد آزاد و ... نبود. بالعکس به اعتقاد نورسی گسترش این ارزش‌ها باعث توسعه و پیشرفت امت اسلامی می‌شود.

با این منطق نورسی طرفدار پیشرفت و ترقی بوده است. وی معتقد بود که اسلام باید و می‌تواند با علم هماهنگ باشد. هدف اصلی وی این بود که اسلام را دین امروزین جلوه دهد. نورسی سطح معنویت انسان را به سطح تحصیلات وی ارتباط می‌داد. وی باور داشت که تقویت ایمان یک فرد از طریق کسب تحصیلات غیر مذهبی امکان‌پذیر است[۱۸].  هرچندکه گولن هرگز نورسی را ندیده بود، اما نورسی تاثیر بسیاری در تفکر و دیدگاه‌های رهبر «خدمت» گذاشته است. وی به ترویج افکار نورسی از جمله آموزش همگانی پرداخت باید گفت که گولنی‌ها نیز از آغاز بر موضوع آموزش تاکید کرده اند.

یکی از محورهای مهم دیگر در مکتب نورسی، عدم پذیرش انزوای امت اسلامی و ضرورت همگرایی آن با فرآیند جهانی شدن بوده است که خواه ناخواه مستلزم دوری از ایدئولوژی مذهبی تند و رادیکال ‌بود. جنبش گولن نیز همواره به گفتگو بین ادیان و مذاهب و بردباری دعوت ‌کرده است. گولنی‌ها بر دیدگاه‌های معتدل خود تاکید می‌کنند. در مجموع در فعالیت‌های خود سعی دارند از قدرت نرم از جمله در موضوع تبلیغ استفاده نمایند.

باید خاطرنشان کرد که ایده گسترش دین اسلام یکی از موضوعات کلیدی در دکترین اسلامی می‌باشد. اما در عین حال اصل «لا اکراه فی الدین» نیز در اسلام وجود دارد. گولنی‌ها از همین اصل و منطق پیروی می‌کنند. گولن نظریه تبلیغ دینی که هدف نهایی آن جذب علنی و تهاجم‌گونه افراد به دین را انکار می‌کند. و معتقد است انسان با اراده خود به اسلام گرایش پیدا کند. در این میان رفتار و کردار انسان اهمیت بسیار دارد. به عبارت دیگر، فرد مسلمان با رفتار و منش خود باید الگو و نمونه‌ای برای دیگران شود و دین اسلام را در نظر آنان جذاب نماید[۱۹].مکانیسم اجرایی نمودن این روش و رویکرد در سخنان یک معلم مدرسه گولنی در استانبول منعکس شده است:«روش‌های بسیار برای دعوت افراد به دین اسلام وجود دارد: اولاْ شما باید با ارائه نمونه خوب و مثبت و تشویق  به سبک زندگی، روش کار کردن، صداقت و نظم و دیسیپلین خود را ارائه می کنند  و با دانشجویان به همدلی می رسند. ضمنا لازم نیست برای آموزش اسلام صرفا از کتاب‌ استفاده کنند. بهتر است با زبان بدن، نوع پوشش، نوع تعامل با دانش‌آموزان و سایر افراد در جهت انتقال و نشان دادن سبک زندگی در اسلام استفاده نماید. زمانی که دانش‌آموزان از رفتارهای شما خوششان بیاید، آنان به تدریج رفتارها و طرز تفکر شما را تقلید خواهند کرد. سپس آهسته آهسته از دلایل منطقی این سبک زندگی سخن بگوئید و نهایتا زمانی که دانش‌آموزان آمادگی ذهنی داشته باشند می‌توانید کتاب‌های اسلامی را به آنان معرفی کنید»[۲۰].

در اینجا یک نکته مهم است. جنبه تبلیغی جنبش گولن و تاکتیک پیروان وی معطوف به ایجاد سیمای فرد مثبت مسلمان است. این امر مختص  معلم و مهندس نیست بلکه به سیاست‌مداران و مدیران و تجار نیز مربوط می‌شود. در عقاید گولنی‌ها اخلاق جایگاه اصلی را دارد.

در این خصوص باید گفت که در مسئله مدارس قزاقی-ترکی بسیاری از والدین و دانش‌آموزان به ویژگی‌های اخلاقی معلمان ترکی و تمام کادر آموزشی این مدارس اشاره می‌کنند. برای مثال، یکی از دانش‌آموزان این مدارس این دیدگاه را در خصوص معلمان ترکی دارد: «آنها بهترین دوران عمر خود را به آموزش و تربیت کودکان قزاقستانی وقف کرده‌اند. بسیاری از آنان بخصوص نسل اول معلمان در دوره سخت و دشواری به قزاقستان آمده بودند. نان و آب را با هم نصف می‌کردند و ساعت‌ها و روزها در سرما، بی آب و برق به کودکان آموزش می‌دادند. آنان به به خاطر پول و درآمد بلکه با هدف بلند ومثبت آمدند تا دانسته‌ها و تربیت خود را به ما، کودکان قزاقستان به منتقل کنند[۲۱]».

با این حال علی رغم نزدیکی ایدئولوژی گولنی و نورسی تفاوت‌های جدی بین آنان وجود دارد. گولن طرفدار دیدگاه‌های ملی‌گرایانه است. این امر مثلا در موضع وی نسبت به مسئله کٌردها مشاهده می‌شود. وی حل این اختلاف را در ادغام اقلیت کردی کشور با حمعیت اصلی می‌بیند[۲۲]. جالب است که اولین برخورد علنی اردوغان و گولن پیرامون این مسئله شده بود. در سال ۲۰۱۲ ماموران دادستانی (مورد تایید و طرفدار جنبش «خدمت») رئیس سازمان ملی اطلاعات را جهت بازجویی احضار کردند. علت آن مذاکره محرمانه نیروهای اطلاعات ترکیه و شبه‌نظامیان کردی در شهر اسلوی نروژ بوده است. گولنی‌ها با این کار سعی داشتند مانع حل مسالمت‌آمیز بحران مسلح شوند.

به علاوه جنبه ملی‌گرایانه ایدئولوژی گولن در تلاش وی برای گسترش گزینه و نوع اسلام ترکی جلوه می‌یابد. یکی از اهداف مدارس ترکی فعال در کشورهای مختلف جهان جستجوی پیروان جدید است. افرادی که صرفا طرفدار نباشند بلکه بتوانند فعالانه از حرکت «خدمت» و دیدگاه گولن به اسلام و مهم‌تر از آن از ترکیه نیز حمایت نمایند[۲۳]. جالب این است که در اوایل سال‌های ۲۰۰۰ دانش‌آموزان سرود ملی ترکیه را در مدارس قزاقی-ترکی اجرا می‌کردند[۲۴].

با توجه به اینکه موسسات آموزشی یکی از عوامل اصلی گسترش  افکار گولنی است مشخص نیست که از چه منابعی تامین مالی می‌شوند؟ احداث تعداد زیاد مدارس در داخل و خارج از کشور و نیز هزینه‌های جاری این موسسات مستلزم تامین مالی بسیار است. طبیعی است که گولن نمی‌تواند به تنهایی این مسئله حل نماید.

گفته می‌شود که منبع اصلی درآمد جنبش «خدمت» کمک‌های خیرخواهانه اعضای فعال آن می‌باشد. در ترکیه گولنی‌ها دیدارهایی را برگزار می‌کنند که در کنار مسایل دیگر کمک‌های خیرخواهانه از افراد جمع‌آوری می‌شود. برای این جلسات معمولاْ مدیران و تجار متعدد سطوح مختلف دعوت می‌شوند. با کمک‌های مدیران بخش خصوصی طرح‌های احداث مدارس، خوابگاه‌ها، درمان‌گاه‌های خصوصی ساخته  می‌شود و حتی رسانه‌های گروهی زیر نظر «خدمت» تاسیس می‌شوند. پیروان گولن تا چندی پیش یک بانک اختصاصی فعال براساس بانکداری اسلامی در ترکیه داشتند. پس از تلاش انجام کودتا در تابستان ۲۰۱۶ کلیه ساختارهای گولنی تعطیل و یا توسط دولت ترکیه مصادره شده بود.

در مجموع تمام فعالیت پیروان جنبش، همسو با فلسفه خدمت به مردم است که نام این حرکت نیز گویای آن است. این اقدامات انگیزه دینی دارد. به عبارتی، گولنی‌ها ایدئولوژی خدمت را یکی از روش‌های عبادت می‌دانند[۲۵].

معلمان مدارس ترکی با اولین دستور عازم کشورهای افریقا یا آسیای جنوب شرقی می‌شوند و این کار را فریضه دینی می‌دانند. در اینجا نکته مهم دیگر ی هم وجو.د دارد : ایدئولوژی سازمان از پیروان خود اطاعت کامل و ایثار در راه اهداف دینی را طلب می کند این رویکرد نشان می‌دهد که یک سلسله مراتب دقیق در آن وجود دارد که هر یکی از اعضا در آن نقش معینی دارد.

دین و سیاست:

تجربه نشان می‌دهد در کشورهای مسلمانی که گروه‌ها و سازمان‌های دینی قوی وجود دارد این گروهها تمایل دارند در مسایل سیاسی مشارکت فعال داشته باشند. بهار عربی تاییدکننده این اعتقاد است. در هنگام ضعیف شدن دولت و نهادهای آن، گروه‌ها یا احزاب دینی که شعارهای دینی نیز دارند ممکن است به یک نیروی سیاسی تبدیل شوند و حتی در انتخابات ریاست جمهوری و پارلمانی پیروز شوند (نمونه: اخوان المسلمین مصر).بدین ترتیب در شرایط اختلاف و تنش بین گولنی‌ها و دولت ترکیه این سوال بوجود می‌آید که اهداف واقعی جنبش «خدمت» چیست؟ بسیاری از کارشناسان اعتقاد دارند که گولنی‌های هیچ هدف جدی سیاسی ندارند. در اینجا سخنان معروف گولن را می‌آوریم که در سال ۱۹۹۹ گفت: شما در مسیر حرکت شاه‌رگ‌های سیستم (نظام) حرکت کنید و هیچ کس نباید متوجه وجود و حضور شما بشود تا اینکه به مرکز قدرت برسید. تا زمانی که شرایط مطلوب بوجود نیاید باید در همین مسیر حرکت کنید. اگر کاری را پیش از موعد انجام دهید دنیا بر سر شما خراب خواهد شد و مسلمانان در جای جای جهان رنج خواهند برد. همان انفاقاتی که در الجزایر و سوریه در سال ۱۹۸۲ و فجایع اولیه در مصر و ... افتاده است. زمان هنوز بر وفق مراد شما نیست. شما باید منتظر زمانی باشید که کاملا آماده و شرایط لازم مهیا باشد. شما باید منتظر لحظه‌ای باشید که تمام قدرت دولتی را بدست بگیرید و تمام نیروهای نهادهای قانونی ترکیه را به طرف خود بکشید[۲۶]».

پس از پخش این سخنرانی، گولن که در آن زمان در آمریکا بود تصمیم گرفت به کشورش برنگردد.وی در واقع در خصوص استراتژی «خدمت» برای تصرف قدرت سخن می‌گفت. به نظر بعضی محققان گولن هدف ایجاد دولت اسلامی ندارد زیرا این امر با ایدئولوژی سازمان وی مغایرت دارد[۲۷].امروزه گولنی‌ها قادر نیستند ادعای برای تصرف قدرت در ترکیه بکنند زیرا تعداد پیروانشان نسبتا محدود است. قطع رابطه هم‌پیمایی با حزب عدالت و توسعه ترکیه در نتایج انتخاباتی اردوغان و حزب وی تاثیر چندانی نداشته است با اینکه پیش بینی می‌شد که گولنی‌ها به نیروهای مخالف رای دهند.

در مجموع در مسایل سیاسی، جنبش «خدمت» همواره رویکردهای عملگرایانه داشته است. برای نمونه، در سال ۱۹۹۷ زمانی که نظامیان ترکیه کودتا کردند و دولت نجم‌الدین اربکان مرشد سیاسی اردوغان رئیس جمهور فعلی ترکیه را سرنگون کردند، گولن از اقدام ارتش حمایت کرد. وی در این مورد به دنبال منافع سیاسی خود بود.

چند سال پیش رسانه‌های وابسته به «خدمت» از عبدالله گل یکی از رهبران حزب عدالت و توسعه حمایت کرده و بر علیه اصلاحات اردوغان نخست وزیر وقت عمل می کردند. در آن دوره اردوغان به دنبال پست ریاست جمهوری ترکیه بود و می‌خواست نوع حکومتی این کشور را از پارلمانی به ریاست جمهوری تغییر دهد. همان موقع بود که اختلافات جدی بین نخست وزیر ترکی و گولن بوجود آمد. بدین ترتیب گولنی‌ها اولویت‌های خود را کنار نگذاشتند با اینکه از نظر سیاسی حفظ اتحاد با حزب عدالت و توسعه به نفع آنان بود زیرا دسترسی آنان را به منابع آسان‌تر می‌کرد.

بعضی از کارشناسان اعتقاد دارند که جنبش «گولن» همزمان یک گروه دینی و در عین حال حرکت سیاسی و موسسه جامعه مدنی می‌باشد. «خدمت» به عنوان یک سرمایه اجتماعی عمل می‌کند[۲۸] زیرا افراد را از نظر ارتباطات غیر رسمی متحد می‌سازد. این حرکت اغلب به اعضای خود در حل بعضی مشکلات کمک می‌کند. در جواب سازمان «خدمت» از پیروان خود اطاعت کامل می‌خواهد. در نتیجه سرمایه احتماعی باعث ورود و دخیل بودن هرچه بیشتر به سیاست می شود. سرمایه اجتماعی که در شبکه های دینی ایجاد می شود تبدیل به فعالیت سیاسی می گردد[۲۹]».

طرح‌های بین‌المللی گولنی‌ها:

در حال حاضر پیروان گولن در بسیاری از مناطق جهان حضور دارند. ورود آنها در صحنه بین‌المللی عمدتاْ از طریق مدارس انجام می‌گرفت. اما جالب این است که به رغم گرایش‌های مذهبی خود، این جنبش اکثرا در کشورهایی با جمعیت اصلی غیر مسلمان حضور فعال دارد. مثلا امروزه تعداد زیادی از موسسات آموزشی «خدمت» در آمریکا و کشورهای اروپا کار می‌کنند.

بعید است که گولنی‌ها به دنبال ترویج اسلام بین کودکان آمریکایی و اروپایی باشند. در شرایط امروزین این هدف غیرواقعی به نظر می‌رسد. پیروان گولن رسالت دینی خود را در معرفی اسلام به عنوان دین معرفت از طریق ارائه اطلاعات کافی  و پس از آن در دعوت افراد بیگانه و پیرو ادیان دیگر به دین اسلام می‌بینند. برای آنان کافی است که دیدگاه‌های افراد را در خصوص اسلام، کشور ترکیه و جنبش در مقایسه با گذشته تا حدی تعدیل و مثبت نمایند.

مدارس آمریکایی گولن درآمد قابل توحهی به سازمان وی می‌آورند. در حال حاضر حدود ۱۵۰ مدرسه گولنی با ۶۰ هزار نفر دانش‌آموزش در آمریکا فعال می‌باشد[۳۰]. گفته می‌شود که برای تامین هزینه‌های این مدارس حدود ۱۵۰ میلیون دلار در سال از محل بودجه آمریکا اختصاص داده می‌شود[۳۱].

طبق قانون آمریکا هر فرد می‌تواند با هزینه خود مدرسه‌ای تاسیس نماید و دولت آمریکا بعدا آن را تامین مالی می کند .اما با این وجود در سال‌های اخیر مدارس گولنی را متهم به کلاه‌برداری می‌کنند. زیرا مثلا مقامات آمریکا مشکوک شدند به اینکه میزان حقوق اساتید ترکی فوق‌العاده بالا است وبخشی از آن را باید خزانه دولت بپردازد.

در سایر کشورها گولنی‌ها بالعکس تامین مالی مدارس خود را به عهده می‌گیرند. این امر در مورد کشورهای آسیای مرکزی و قزاقستان صدق می‌کند. تاریخ فعالیت جنبش گولن در قزاقستان از سال ۱۹۹۲ آغاز می‌شود. در آن زمان براساس موافقت‌نامه مشترک اولین لیسه‌های ترکی در قزاقستان گشایش یافته بودو شرایط ورود گولنی‌ها در کشور قزاقستان مناسب و راحت بود. از یک طرف مقامات قزاقی، خود علاقه‌مند گشایش مدارس ترکی بوده به دنبال توسعه روابط بین‌المللی در زمینه‌های مختلف بوده اند. تاسیس مدارس قزاقی-ترکی به علامت حسن نیت و اراده مثبت ملت برادر ترکی تلقی می‌شد و قزاقستان باید صرفا ساختمان‌هایی را برای این مدارس در اختیار طرف ترکی می‌گذاشت. اما از طرف دیگر تاسیس مدارس قزاقی-ترکی برای آنکارا نیز مفید بود زیرا این مدارس به مثابه انتقال دهنده و پیشران منافع ترکیه در قزاقستان بود. در آن دوره تورگوت اوزال رئیس جمهور وقت ترکیه شخصا از این ابتکار استقبال و حمایت می‌کرد. به علاوه وی رابطه دوستانه با گولن داشت. زمانی که در سال ۱۹۸۶  گولن بازداشت شد ازوال در آزادسازی وی نقش داشت[۳۲].

گولنی‌ها به نوبه خود تلاش می‌کردند حوزه حضور و نفوذ خود را در قزاقستان و سایر کشورهای تازه‌استقلال یافته آسیای مرکزی گسترده‌تر نمایند.

فروپاشی اتحاد شوروی برای آنان فرصت خوبی بوده است تا نفوذ خود را در صحنه‌ بین‌المللی تقویت کنند. اتفاقی نبوده است که در حوزه شوروی سابق اولین موسسات آموزشی خارجی تاسیس شده بود. همچنین این دیدگاه مطرح می‌شود که پیروان گولن قبل از فروپاشی اتحاد شوروی برای فتح آسیای مرکزی آماده می‌شدند[۳۳]. در میان آنان نه تنها معلمین مدارس بلکه تجار، خبرنگاران و ... بودند.

در حال حاضر می‌توان گفت که گولنی‌ها جایگاه و موقعیت مستحکمی در قزاقستان دارند. ۲۹ مدرسه قزاقی-ترکی، دانشگاه سلیمان دمیرل، کالج اقتصادی در ظهر طراز، مدرسه ابتدایی در آلماتی و مدرسه بین‌المللی نوراردا تحت مدیریت بنیاد KATEV در این کشور فعالیت دارند[۳۴].

به گفته ب.بالجی که سال‌هاست در خصوص فعالیت حرکت «خدمت» در آسیای مرکزی مطالعه می‌کند، بنیاد KATEV تحت نظارت کامل گولنی‌ها می‌باشد[۳۵]. بسیاری از کارشناسان دیگر نیز با وی هم نظرند.علاوه بر حوزه آموزش، پیروان این مبلغ دینی ترکی در رسانه و بخش تجاری قزاقستان نیز حضور دارند. به عنوان مثال سال‌هاست که نشریه «قزاقستان – زمان» (Қазақстан-Zaman) در این کشور منتشر می‌شود. همچنین بخشی از بیزنس ترکی حاضر در قزاقستان با گولن مرتبط است.

در خصوص لیسه‌ها باید گفت که در حال حاضر مدارس گولنی در قزاقستان از نظر تعداد در رتبه دوم پس ازآمریکا هستند[۳۶]. از آغاز تاسیس این مدارس در قزاقستان حدود ۲۳ هزار دانش‌آموز فارغ‌التحصیل شده ا ند[۳۷]. لازم به تاکید است که در طول این سال‌ها مدارس ترکی خود را به عنوان موسسات دارای آموزش باکیفیت نشان داده‌اند. تعداد مدال‌های دانش‌آموزان این مدارس و رتبه‌های بالای آنان در المپیادهای داخلی و بین‌المللی و نیز بالاترین رتبه‌ها در کنکور سراسری قزاقستان موید کیفیت آموزش می‎باشد. مهمترین عوامل موفقیت مدارس قزاقی-ترکی بشرح ذیل است:

مدارس گولن با پرستیژ و تا حدی مختص به الیت و نخبگان کشور است. تنها دانش‌آموزان مستعد و ممتاز می‌توانند در امتحانات ورودی سخت این مدارس موفق شوند. این امر با نظریه گولن در خصوص ایجاد «نسل طلایی مسلمانان تحصیل‌ کرده» که در آینده باید لیدر و رهبر شوند همخوانی دارد. این فرمول پایه و اساس تمام سیستم آموزشی گولنی‌ها می‌باشد. در مدارس قزاقی-ترکی بهترین شرایط برای آموزش کودکان فراهم شده است. بنیاد KATEV کلیه لوازم و وسایل از کتاب درسی تا تجهیزات لازم را تامین می‌نماید.

لیسه‌های قزاقی-ترکی به روش مدارس شبانه روزی (پانسیون) کار می‌کنند. ترتیب روزانه این مدارس دقیق رعایت می‌شود و وقت بسیار به فعالیت‌های آموزشی دانش‌آموزان اختصاص داده می‌شود که در نمرات آنها تاثیر مثبت دارد.

بنیاد KATEV به دنبال ارتقاع سطح دانش معلمان و کادر آموزشی مدارس بوده برای آنان کارگاه آموزشی و سمینار برگزار می‌کند. آنان علاوه بر حقوق پایه کمک هزینه‌ای نیز از بنیاد مذکور دریافت می‌کنند که ممکن است بالاتر از میزان متوسط حقوق در کشور باشد[۳۸]. البته این کار نیز در انگیزه معلمین تاثیر می‌گذارد. نباید فراموش کرد که معلمین کار خود را از زاویه دید خدمت به مردم و جامعه تلقی می‌کنند. یعنی در هر صورت انگیزه و مشوق قوی دارند.

در مجموع کلیه این عوامل و سایر عوامل باعث رقابت‌پذیری بالای مدارس ترکی در بازار آموزش می‌شود. به این خاطر جامعه مدارس قزاقی-ترکی را صرفا یک پروژه آموزشی و معرفتی تلقی می کنند تا ایدئولوژیکی می‌دانند.  غالیه امیرتایوا رئیس انجمن معلمان «آرنامیس» در این خصوص می‌گوید:

«می‌توانم دقیق بگویم که هیچ خطری در این مدارس نیست. این سازمان آموزشی است که واقعا تحصیلات خوبی  ارائه می‌دهند. هیچ نقض قوانینی در این مدارس ندیده‌ایم. این مدارس متعلق به ترکیه نیستند و اکنون در این مدارس عمدتا معلمان قزاق مشغول به تدریس می باشند»[۳۹].

ایزبایراف کارشناس قزاقی دیگر معتقد است که این مدارس هیچ ربطی به ترکیه ندارند: «لیسه‌های قزاقی-ترکی موسسات آموزشی کاملا قزاقی هستند. مدارس ثابت کردند که مهم‌ترین نقطه قوت آنها آموزش باکیفیت است. بسیاری از فارغ‌التحصیلان متخصصان موفق شاغل در نهادهای دولتی شدند[۴۰]».

به اعتقاد بالجی رسالت گولنی‌ها برای احیای اسلام در قلمروی است که ۷۰ سال نظام ملحدان در آن حکومت می‌کرد. وی پیروان گولن را به یسوعیون تشبیه داده است زیرا هر دو جنبش از مدرسه به عنوان ابزار و وسیله پیشبرد ایدئولوژی خود استفاده می‌کنند[۴۱]. در اینجا باید گفته‌های معلم استانبولی را به یاد بیاوریم که مکانیسم فرو رفتن کودکان در مسایل دینی را به تفصیل توصیف کرده است. در این موضوع گولنی‌ها بسیار محتاطانه عمل می‌کنند. آنها کودکانی را انتخاب می‌کنند که از نظر آنان آماده مطالعه اسلام هستند. دانش‌آموزان بصورت شبانه روزی در مدرسه اند و این امر به گولنی‌ها اجازه می‌دهد دانش‌آموزان مستعد را برای درک افکار و ایده‌های جنبش تشخیص دهند. لازم به توضیح است معلمان با شاگردان خود در موضوعات دینی گفتگو و تعامل مستقیم ندارند. این وظیفه به عهده مربیان است که آنان را ابی (برادر بزرگ) می‌نامند. آنها گروهی از دانش‌آموزان را دور خود جمع می‌کنند و به آنان روش خواندن نماز و مبانی اسلام را می‌آموزند[۴۲].

یکی از فارغ‌التحصیلان این مدارس در قزاقستان می گوید: «دین انتخاب شخصی هر فرد است و این حق مقدس به هیچ وجه در مدرسه ما نقض نشده ،مربیان از دین به عنوان ابزار تربیت استفاده می‌کردند. داستان‌های آموزنده دینی را برای ما می‌گفتند بدون اینکه دین مشخصی را بر ما تحمیل کنند. بسیاری از دختران پس از فارغ‌التحصیلی از مدارس قزاقی-ترکی محجبه می‌شوند اما باز هم این انتخاب هر فرد است.[۴۳]». از سخنان فوق پیدا است که در مدارس قزاقی-ترکی کار دینی تا حدی انجام می‌شود. جالب این است که این سخنان از طرف دختر روس گفته شده است. به احتمال زیاد کار تربیتی در مدارس طوری تنظیم شده است که نسل آینده خواه ناخواه یک جهان‌بینی مذهبی خواهند داشت. کودکان آسیایی تبار و بخصوص قزاقها گرایش بیشتری به اسلام دارند.

اصولا بخش عمده‌ای از جامعه قزاق بخصوص خانواده‌های سنتی قزاقی نسبت به این موارد نظر مثبت دارند زیرا اسلام به عنوان بخشی از سنت قزاقی تلقی می‌شود و تقویت نقش آن در داخل جامعه روندی طبیعی و قانونمند می‌باشد. اما اسلامی که معلمان قزاقی-ترکی ترویج می‌دهند اسلام از نوع گولنی و پیروان وی از جنبش «خدمت» است. لذا ارزشهای فرهنگی و معنوی، راهنماهای دینی و حتی منافع اجتماعی، سیاسی و اقتصادی خاص خودش را دارد.

مدارس قزاقی-ترکی هیچ مشکل خاصی در حوزه دینی قزاقستان ایجاد نکردند به استثنای یک موردی که انعکاس عمومی منفی پیدا کرد. در سال ۲۰۱۹ در لیسه قزاقی-ترکی شهر کوستانای سی دی حاوی اطلاعات افراطی-دینی کشف و ضبط کردند. اما در آن زمان دادگاه با توجه به کمبود شواهد دونفر از معلمان را تبرئه کرد که یکی از آنان تبعه ترکیه بود[۴۴]. ایدئولوژی گولنی‌ها در بعد دینی نسبتاْ معتدل به نظر می‌رسد از این روست که هیچ نزاع و اختلافی که دارای جنبه دینی داشته باشد در قزاقستان نداشته است. اگر کیفیت آموزش در این مدارس را در نظر بگیریم می‌فهمیم که چرا جامعه و دولت مخالف تعطیلی این مدارس هستند.

اما با این وجود، سوال این است که جایگاه و موقعیت‌های گولنی‌ها در قزاقستان تا چه اندازه قوی است؟ میزان تاثیرگذاری آنان در حوزه اجتماعی-سیاسی قزاقستان چقدر است؟ زیرا از ابتدای راه‌اندازی این مدارس تاکتیک پیروان گولن در این بود که علاوه بر جذب کودکان مستعد، فرزندان نخبگان (مقامات، سیاستمداران و مدیران ارشد بخش خصوصی و ...) را جذب نمایند. این رویکرد می‌توانست به آنها کمک کند تا در صورت بروز مشکل از ایرادهایی که ممکن است جامعه یا دولت از این مدارس بگیرند مصون باشند. به عبارتی در مواقع سخت والدین با نفوذ و اعتبار دانش‌آموزان مدارس قزاقی-ترکی می‌توانند در حل مشکل (مثلا با دولت) کمک کنند.

به هر صورت امروزه دولت قزاقستان در دوراهی قرار گرفته است. مشخص است که از نظر تامین منافع ملی استراتژیک قزاقستان باید روابط دوستانه و قابل اعتماد با ترکیه داشته باشد. اما این به آن معنی است که آستانه مجبور است نسبت به تنش‌هایی که بین اردوغان و گولن بوجود می‌آید پاسخ و واکنشی داشته باشد. این ابهام و بلاتکلیفی در روابط دوکشور از جمله به دلیل مدارس قزاقی-ترکی بوجود آمده است که امروزه به نام لیسه‌های دانش ابداعی تغییر نام یافته است.

برای قزاقستان خوب است که این مدارس را در شکل فعلی آنها حفظ نماید. این مدارس بخش ویژه‌ای در بازار آموزش قزاقستان دارا بوده و رقابت‌پذیری خود را برای جامعه ثابت کرده اند. اما در این صورت هیچ کس نمی‌تواند تضمین دهد که تاثیرگذاری و اعمال نفوذ فرهنگی-دینی، ایدئولوژیکی در کودکان قزاق و والدین آنان از سوی پیروان گولن در سطح فعلی حفظ ویا بیشتر شود. امروزه بنیاد KATEV کادر آموزشی را بکار می گیرد. از میان معلمان بومی فارغ التحصیلان مدارس نیز هستند که بطور بالقوه پیروان «خدمت» و ایدئولوژی آن هستند.

یکی راه حل می تواند انتقال مدارس ترکی به وزارت آموزش قزاقستان باشد بدین ترتیب می‌توان اداره مدارس را از بنیاد KATEV گرفت. اما این گام به احتمال زیاد تاثیر منفی در فرآیند آموزشی خواهد گذاشت و منجر به کاهش سطح آموزشی در مدارس و پایان تاریخ مدارس ترکی در قزاقستان خواهد شد.

نتیجه‌گیری:

بدون شک اگر اختلافی بین اردوغان و گولن پیش نمی‌آمد، در قزاقستان هیچ کس نگران آینده مدارس قزاقی-ترکی (که تحت حمایت جنبش گولنی «خدمت» بودند) نمی‌شد. در مدارس قزاقی-ترکی محور و هدف اصلی کیفیت آموزش بوده است. از این رو محبوبیت و استقبال جامعه از این مدارس توجیه‌پذیر است. در ترکیه و بعضی کشورهایی که مدارس ترکی در آن فعال است در خصوص شخصیت گولن و سازمان وی دیدگاه‌هایی از فعالیت‌های مخفیانه این جنبش اظهار می‌شود. پیروان گولن را حتی یسوعیون جهان اسلام می‌نامیدند. اما در مفهوم کلی یسوعیون نیز بر کیفیت آموزش تاکید داشتند که بعدا بواسطه شاگردان خود می توانند نفوذ مخفیانه در فرآیندهای اجتماعی کشورها داشته باشند. به علاوه به رغم اینکه یسوعیون یک طریقت مذهبی در کلیسای کاتولیک بودند بسیاری از آنها مجاز بودند سبک زندگی سکولاریستی داشته باشند و با این کار جایگاهی در میان نخبگان محل برای خود باز کنند. یسوعیون اغلب دولت اندر دولت بودند. به همین خاطر این طریقت در بسیاری از کشورهای اروپایی ممنوع اعلام شده بود. شاید به همین خاطر یک مقابله آشتی‎‌ناپذیر بین اردوغان و پیروان گولن در ترکیه صورت می‌گیرد. اردوغان پس از به قدرت رسیدن وی دیگر نیازی به این سازمان با اعتبار و نفوذ بالا و البته تعداد کثیری از پیروانش در دستگاه دولتی  نداشت. هدف نگارنده این مقاله این بود که میزان تاثیرگذاری جنبش «خدمت» و مدارس ترکی در جامعه قزاق در طول ۲۰ سال اخیر ارزیابی شود  از پیامدهای مثبت این تاثیر رشد تعداد افراد با تحصیلات خوب بوده که به موفقیت های بسیار رسیده اند. عامل دیگر مربوط به افزایش افراد متدین بوده است. از جمله اینکه فارغ التحصیلان دختر این مدارس جز اولین خانم هایی در قزاقستان بودند که در این تعداد کثیر لباس مذهبی (حجاب) بر تن داشتند و بخصوص اینکه حجابشان به همان سبک و سلیقه رایج در میان خانم های اهل ترکیه بوده است. بقیه پیامدها جنبه مخفی دارند. لذا تنها کاری که می‌ماند نظاره کردن بر مقابله اردوغان و گولنی‌ها در ترکیه است. در اینجا باید گفت که بین آنان تفاوت هایی وجود دارد. اردوغان نمونه کلاسیک یک رهبر کاریزماتیک است. وی مظهر ایده رهبری در یک جامعه شرقی است. اما گولنی‌ها یک سازمان بزرگ و با نفوذ هستند.

  خاطر نشان می شود شبکه مدارس ترکی درحال حاضر توسط بنیاد بین‌المللی اجتماعی "KATEV" در قزاقستان مدیریت می‌شود. گفته می شود تا کنون حدود ۴۰۰۰ نفر از دانش‌آموزان مدارس قزاقی-ترکی برنده المپیادهای بین‌المللی بوده‌اند. آموزش در لیسه به چهار زبان: قزاقی، روسی، ترکی و انگلیسی می‌باشد. نخستین لیسه‌ها در سال ۱۹۹۲ در شهرهای آلماتی، کوکشتائو و کنتائو تاسیس شده بود. پذیرش دانش‌آموزان در کلاس‌های ۸ و ۹ در سال تحصیلی ۱۹۹۳-۱۹۹۲ آغاز گردید اما دو سال بعد کودکان را از کلاس ۷ پذیرش کردند.

بنیاد KATEV در سال ۱۹۹۷ برمبنای موافقت‌نامه دولتی میان قزاقستان و ترکیه ایجاد شد و هدف آن هماهنگی کار موسسات آموزشی از طرف ترکی است. این بنیاد ناظر بر فعالیت ۲۸ مدرسه قزاقی-ترکی، دانشگاه سلیمان دمیرل، کالج سلیمان دمیرل، کالج اقتصادی طراز و مدارس بین‌المللی     «SPECTRUM»  و  «GALAXY»می‌باشد. این بنیاد چند سال پیش به بنیاد اجتماعی بین‌المللی دانش ابداعی تغییر نام یافت. در حال حاضر رئیس هیئت امنیای این بنیاد وزیر آموزش و علوم قزاقستان می‌باشد. تمام مدارس تحت مدیریت بنیاد دیگر به نام بنیاد بین‌المللی بیلیم اردا می‌باشند. هر دو بنیاد توسط اتباع قزاقستان اداره می‌شود. در مدارس این بنیاد اساتیدی از ۱۰ کشور از جمله انگلیس، هند، استرالیا، افریقای جنوبی، شیلی و ... مشغول به تدریس هستند. تعداد کل معلمان ۱۲۰۰ نفر بوده که ۹۰ درصد آنان اتباع قزاقستان هستند.

منبع: سایت موسسه مطالعات آسیایی / تاریخ انتشار: ۳۰/۰۵/۲۰۱۸

https://institute.asiakz.com